W mikrocząsteczkach naszych komórek w wyniku starzenia dochodzi do ogromnej liczby zmian, we wszystkich komórkach, narządach i tkankach starzejących się osobników występują zmiany biochemiczne i degeneracyjne zmiany fizjologiczne, które mają charakter postępowy. Organizm staje się bardziej podatny na choroby, które przezwyciężyłyby we wcześniejszych okresach życia.
Główne zmiany w okresie starzenia się
Histereza plazmy komórek skupianie się koloidów białkowych w większe konglomeraty przy postępującym odwodnieniu i innych zmianach niekorzystnych dla pracy komórki.
Zmniejszenie ilości wody w organizmie. Proces ten zachodzi zresztą najszybciej w życiu płodowym (95% wody, spadek do 55-60%).
Nagromadzenie się w tkankach różnych złogów, czyli substancji, które na skutek obniżenia przemiany materii staja się częściowo bezużyteczne i zalegają. Są to cholesterol, wapń i brązowy starczy barwnik – lipofuscyna.
Postępujące zmniejszenie zdolności komórek do podziału czyli osłabienie regeneracji. Z wiekiem coraz więcej komórek obumiera, coraz mniej powstaje nowych. Prowadzi to do postępującego zmniejszenia ilości komórek czynnych w narządach, a więc do ubytku objętości i wagi narządów, co nazywamy uwiądem starczym.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE STARZENIA
utrata siły i wytrzymałości fizycznej,
dalekowzroczność,
pogorszenie pamięci krótkotrwałej,
nadmierne owłosienie przewodów nosowych i słuchowych,
upośledzenie słuchu,
łysienie,
spadek masy kośćca,
zmniejszenie wysokości ciała,
menopauza i andropauzę.
Zmiany w wyglądzie zewnętrznym
Z wiekiem obserwuje się obniżenie wzrostu (w cm) u kobiet i mężczyzn.
Jest to związane z osłabieniem przyczepów pewnych grup mięśni oraz ze zmianami zwyrodnieniowymi w kręgosłupie.
Ponad 10% kobiet powyżej 50 r.ż. choruje na osteoporozę, która zmienia strukturę kości, powoduje garbienie się oraz obniżenie wzrostu.
Pomiędzy 55 a 75 r.ż. ulega obniżeniu masa ciała, w tym okresie dochodzi do ubytków w tkance łącznej, kostnej oraz w masie mięśniowej, dochodzi też do zmniejszenia całkowitej objętości wody w organizmie.
Starzenie się skóry
Jest wynikiem działania czasu, czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
Pierwszy objaw to suchość spowodowana utratą zdolności do wiązania i zatrzymywania wody w naskórku, czego następstwem jest utrata elastyczności skóry.
Pojawiają się drobne zmarszczki mimiczne wokół kącików oczu i ust, naskórek staje się coraz cieńszy i szorstki a w wyniku niejednolitego wydzielania melaniny pojawiają się liczne brązowe plamy w miejscach odkrytych.
Na skutek gorszego krążenia naczynia włosowate stają się bardziej kruche, w warstwie podskórnej następuje utrata tkanki tłuszczowej i te wszystkie zmiany powodują, że skóra staje się obwisła i pomarszczona.
ZMIANY W NARZĄDACH ZMYSŁU
Z wiekiem dochodzi do pogorszenia funkcjonowania wielu zmysłów, jest to związane z degeneracją komórek zmysłowych, jak i ze zmianami do jakich dochodzi z biegiem czasu w starzejącym się mózgu.
Narząd wzroku
Narząd wzroku – z biegiem lat soczewka staje się grubsza i cięższa, powoduje to upośledzenie widzenia bliskich przedmiotów.
Pierwszymi objawami zmian mogą być np. kłopoty z czytaniem drukowanych liter.
Prawie u ¾ osób pomiędzy 65 a 70 r.ż. występuje dalekowzroczność a u połowy osób powyżej 60 r.ż. rozwija się katarakta.
Zaburzenia słuchu
Zaobserwowano u 1/3 ludzi powyżej 65 r.ż.
Początek tego procesu i tempo jego narastania wykazują indywidualne różnice.
W przypadku wystąpienia niedosłuchu jest konieczne badanie lekarskie, ponieważ często u ludzi starszych może być spowodowane zablokowaniem kanału słuchowego przez woskowinę.
Zapach i smak
Wraz z wiekiem maleje zdolność rozpoznawania zapachów.
Wiele schorzeń może powodować pogorszenie zmysłu powonienia.
Również z wiekiem obserwuje się pogorszenie rozpoznawania czterech podstawowych smaków: słonego, kwaśnego, gorzkiego i słodkiego.
Układ sercowo-naczyniowy
Zmiany tu zachodzące dotyczą wewnętrznej błony tętnic większych i mniejszych oraz naczyń włosowatych.
Ulegają one pogrubieniu – dochodzi do ich zwężenia, w następstwie czego zmniejsza się światło tętnic i stają się one sztywniejsze.
Zmiany te mogą prowadzić do częściowego zaniku włośniczek w całym ustroju.
Gorsze ukrwienie jest przyczyną zmian w obszarach najbardziej oddalonych od serca, zwłaszcza w podudziach i stopach. Zachodzi tu do licznych przebarwień, zaników, owrzodzeń.
Ręce i nogi osób starszych na skutek gorszego krążenia ulegają częściej ziębnięciu. Zmiany te nie tworzą zagrożenia dla życia, ale u osób z predyspozycjami genetycznymi oraz pod wpływem czynników środowiskowych np. palenie tytoniu, niewłaściwa dieta, może dojść do powstawania miażdżycy, która prowadzi do szeregu miażdżycopochodnych chorób ( zawał mięśnia sercowego, dusznica bolesna, udar mózgu).
W miarę upływu lat obserwujemy zmiany w żyłach, które ulegają zwiotczeniu i rozszerzeniu, co w następstwie prowadzi do występowania żylaków i hemoroidów.
Większa część zmian zachodzących w sercu jest związana ze stanem naczyń krwionośnych zaopatrujących ten narząd.
Występują wtórne choroby serca jak zawał serca czy zaburzenie rytmu wynikające ze starzenia się komórek w naczyniach.
Układ krążenia
Nadciśnienie tętnicze, uznawane za cechę wieku podeszłego, ponieważ jego częstość wzrasta z wiekiem i przekracza 70% u osób po 70 r.ż.
Dominującą postacią podwyższonego ciśnienia jest izolowane nadciśnienie skurczowe występujące u około 2/3 chorych w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym.
Zdecydowanie rzadsze jest nadciśnienie skurczowo-rozkurczowe a bardzo rzadkie izolowane nadciśnienie rozkurczowe.
Zachodzące z wiekiem zmiany wysokości ciśnienia tętniczego są przede wszystkim efektem znacznie zmniejszonej podatności dużych naczyń tętniczych, co prowadzi do zwiększenia szybkości fali tętna w aorcie i bezpośrednio decyduje o wzroście ciśnienia skurczowego.
Równocześnie wcześniejszy powrót fali odbitych z obwodu przyczynia się do dalszego wzrostu ciśnienia skurczowego.
Obniżenie ciśnienia rozkurczowego w okresie starości wynika ze zmniejszenia efektu powietrzni.
Uszkodzenie ściany naczyniowej w wyniku jej narażenia na znaczne wahania ciśnienia poprzez pulsacyjny charakter przepływu krwi prowadzi do dalszego usztywnienia ściany naczyniowej i powstania błędnego koła: wzrost ciśnienia-uszkodzenie naczyń-wzrost ciśnienia.
Wpływ na wzrost ciśnienia mają również zmiany czynnościowe, w postaci postępującej z wiekiem dysfunkcji śródbłonka i narastającej względnej przewagi wazokonstrykcyjnych receptorów α nad receptorami β, a także dysfunkcji baroreceptorów- poprzez pojawiającym się z wiekiem a nasilanym przez nadciśnienie tętnicze zmianom strukturalnym i czynnościowym ściany naczyniowej.
Następstwem upośledzonej funkcji baroreceptorów u starszych pacjentów jest częstsze występowanie hipotonii ortostatycznej i większa wrażliwość na leki o działaniu wazodilatacyjnym.
Układ krwiotwórczy
W procesie starzenia dochodzi do pewnych ilościowych i jakościowych zmian w komórkach macierzystych krwiotworzenia.
Zmiany jakościowe – wpływ na zdolność do samoodnawiania, różnicowania, na plastyczność a także zdolność do reagowania na sygnały z zewnątrz, w tym z mikrośrodowiska hematopoetycznego, utworzonego z komórek podścieliska krwiotwórczego i drobnych naczyń.
Układ ten podlega fizjologicznej inwolucji już po 30 r.ż. a po 60 r.ż. całkowita ilość komórek czynnego szpiku zmniejsza się o około 50%, a w późniejszej starości nawet o 70%, przy czym komórki wszystkich układów hematopoezy zastępuje tkanka łączna i tłuszczowa. Najbardziej uszkodzona jest erytropoeza –zmniejszenie liczby erytroblastów na korzyść prekursorów granulocytarnych.
Dlatego w warunkach tzw. stresu hematologicznego ujawnia się związany z wiekiem utajony defekt hematopoezy.
Niedokrwistość
Występuje ona u około 12% osób po 60 r.ż. a po 85 r.ż. odsetek ten podlega podwojeniu. W etiologii dominują tzw. przyczyny niehematologiczne, a w około 90% pozaszpikowe. Powstawaniu niedokrwistości w tym wieku sprzyjają:
defekty hematopoezy,
zwiększona aktywność procesów katabolicznych,
podwyższone stężenie cytokinprozapalnych,
zmiany strukturalne i czynnościowe błon erytrocytarnych,
zmiany w nerkach,
zaburzenia wchłaniania w przewodzie pokarmowym
wielochorobowość z polipragmazją.
jest najczęściej objawem wtórnym choroby nowotworowej,
przewlekłych chorób nerek,
reumatoidalnego zapalenia stawów
chorób zapalnych jelit.
Niezależnie od przyczyny niedokrwistość jest istotnym czynnikiem ryzyka zwiększonej śmiertelności u osób starszych, ponieważ wiąże się z nią współwystępowanie:
chorób układu sercowo-naczyniowego,
zaburzeń funkcji poznawczych,
depresja,
upośledzenie funkcjonalne,
deficyt w zakresie samoopiece.
W podeszłym wieku bardzo często występuje niedokrwistość z niedoboru żelaza, jej przyczyną może być:
niedostateczna podaż żelaza w diecie;
zwiększona utrata poprzez krwawienie z przewodu pokarmowego czy z dróg rodnych i układu moczowego;
zaburzenia wchłaniania;
źle wykorzystane żelazo przez komórki układu krwiotwórczego ( charakterystyczne dla niedokrwistości w przebiegu chorób przewlekłych).
Układ odpornościowy
Narządem odpowiedzialnym za starzenie układu odpornościowego jest grasica, która po osiągnięciu dojrzałości płciowej zaczyna zanikać. Z wiekiem zmieniają się proporcje pomiędzy grupami limfocytów, których część pochodzi z grasicy. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego z wiekiem:
staje się on wolniejszy i mniejszy,
dochodzi do spadku zdolności limfocytów B do produkcji przeciwciał,
nasila się produkcja przeciwciał skierowanych przeciwko własnym białkom i chorób spowodowanych autoimmunoagresją.
Przykładem takich schorzeń jest między innymi reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty i choroby degeneracyjne.
Układ wydzielania wewnętrznego
Stymulowanie zmian związanych ze starzeniem:
Stopniowe zmniejszenie poziomu hormonów tarczycy, hormonu wzrostu, testosteronu, insuliny, androgenów, aldosteronu, DEA, melatoniny również dochodzi do obniżenia liczby receptorów wrażliwych na działanie hormonów.
Układ hormonalny zaczyna słabiej i wolniej reagować na zmiany środowiska.
Obniżający się poziom hormonu wzrostu zapoczątkowuje szereg zmian prowadzących do starzenia.
Dochodzi również do zaburzenia wydzielania insuliny – organizm gorzej radzi sobie z utrzymaniem stałego poziomu glukozy we krwi.
Częściej także występują zaburzenia snu, zmienia się jego długość i czas trwania poszczególnych faz – obniżone wydzielanie melatoniny, hormonu produkowanego przez szyszynkę.
Układ oddechowy
Wzrost sztywności klatki piersiowej.
Zmiany morfologiczne oskrzeli.
Utrata masy i/lub osłabienie mięśni oddechowych.
Zmniejszenie powierzchni wymiany gazowej.
Upośledzenie reaktywności ośrodkowego układu nerwowego, nieprawidłowości odpowiedzi immunologicznej.
Wzrost sztywności klatki piersiowej, związany z tworzeniem się zwapnień w chrząstkach i stawach żeber, a także ze zwyrodnieniem kręgosłupa piersiowego ( charakterystyczny kształt klatki beczkowatej) powoduje między innymi obniżenie pojemności życiowej ( VC) i zmniejszenie podatności płuc.
Z upływem lat dochodzi do stopniowego poszerzania światła tchawicy i głównych oskrzeli o, około 10%, co skutkuje wzrostem oddechowej przestrzeni martwej.
Po przekroczeniu 40 r.ż. dochodzi do równoczesnego, powolnego zwężania światła drobnych oskrzeli.
Obturacja drobnych oskrzeli nasila się podczas wydechu w związku z ich zapadaniem, spowodowanym występującym w podeszłym wieku upośledzeniem wydatności płuc.
Starzenie powoduje wymierne zmiany określonych parametrów czynnościowych układu oddechowego:
* spadek VC o około 20-30 ml/rok
* spadek natężonej pierwszosekundowej objętości wydechowej FEV 1 o około 20-27 ml/rok u mężczyzn i około 20-22 ml/rok u kobiet
* wzrost RV o około 10-20 ml/rok
* nieznaczny wzrost całkowitej pojemności płuc
Utrata masy mięśniowej.
Nasilona męczliwość mięśni oddechowych są istotnymi czynnikami ograniczenia rezerw oddechowych i tolerancji wysiłku u chorych w podeszłym wieku.
Niewłaściwa percepcja duszności ( zwłaszcza w astmie i przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc), co wiąże się między innymi z nieprawidłową reaktywnością chemoreceptorów, baroreceptorów oraz ośrodka oddechowego.
Starzenie wiąże się również z nieprawidłowościami regulacji humoralnej i komórkowej odpowiedzi immunologicznej; Przyczyniają się one do tworzenia zmian rozedmowych płuc, nasilających zaburzenia wymiany gazowej u starszych osób.
W trakcie starzenia dochodzi do obniżenia max objętości płuc o 30-50%.
Płuca starzeją się pod wpływem czynników zewnętrznych takich jak palenie tytoniu, przebywanie w zanieczyszczonym środowisku jak również zmian w tkance łącznej, z czasem tkanka łączna staje się mniej elastyczna, powstają ubytki tkanki miąższowej płuc, co prowadzi do ich rozedmy.
Układ pokarmowy
W procesie starzenia ściany jelita i inne jego warstwy stają się coraz cieńsze.
Traci swoją elastyczność mięśniówka jelit, w wyniku, czego zmniejsza się perystaltyka jelit, częściej dochodzi do zaparć.
Zmianie ulega także skład flory jelitowej.
Występuje zmniejszone wydzielanie gruczołów ślinowych i żołądkowych.
W medycynie jest opisane schorzenie pod nazwą starcza niedokwaśność spowodowana obniżeniem wydzielania kwasu solnego.
W wyniku tego oraz innych procesów dochodzi do zaburzenia procesów trawienia, pogorszeniu ulega wchłanianie np. witaminy D i wapnia.
Zwiotczenie powłok brzusznych może spowodować u ludzi w starszym wieku przepuklinę. Pracę przewodu pokarmowego utrudnia również pogarszający się stan naczyń krwionośnych.
Układ moczowy
Dochodzi do zmian w budowie i czynności samego układu moczowego, jak i w innych układach, które mają wpływ na funkcję nerek.
Masa nerek zaczyna się zmniejszać już, po 40 r.ż. obniżając się o około 20% u osób po 80 r.ż. a pomiędzy 30 a 80 r.ż. nerki mogą tracić do 50% swojej wydolności.
Proces ten wiąże się z włóknieniem i szkliwieniem kłębuszków i śródmiąższu nerek oraz z zanikiem kanalików nerkowych wyniku stwardnień naczyń nerkowych zmniejsza się przepływ krwi w obrębie kory o, około 50%, co prowadzi do postępującego spadku filtracji kłębuszkowej w tempie 0,8-1,0 ml/min/1,75 m ² rocznie.
Zmiany w kanalikach i śródmiąższu nie są tak nasilone jak w korze a i one prowadzą do upośledzenia czynności cewek.
U osób starszych dochodzi do zaburzenia mechanizmów zagęszczania moczu, co powoduje obniżenie gęstości względnej porannej próbki moczu do około 1020-1023 g/l.
Upośledzeniu ulegają także cewkowe mechanizmy odpowiedzialne za kontrolowanie gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej ustroju.
W przypadku odwodnienia lub przewodnienia lub nadmiernego obciążenia niektórymi pierwiastkami, jonami wodorowymi i resztami kwasowymi może łatwo dochodzić do zaburzeń, zwłaszcza gospodarki sodowej i potasowej oraz do kwasicy metabolicznej.
Najczęstsze choroby to:
choroby tętnic nerkowych, które są częstą przyczyną przewlekłej niewydolności nerek i nadciśnienia tętniczego u osób w starszym wieku,
zmiany miażdżycowe obejmujące drobne naczynia tętnicze nerek,
zatory cholesterolowe, które mogą prowadzić do postępującej niewydolności nerek,
ostra niewydolność nerek- charakteryzuje się: częstym występowaniem, zmianami w tętnicach nerkowych, zaburzoną czynnością autonomicznego układu nerwowego, upośledzoną autoregulacją przepływu nerkowego oraz chorobami ogólnoustrojowymi.
Układ rozrodczy
Kobiety tracą zdolność rozmnażania około 40 lat od osiągnięcia dojrzałości płciowej.
Zdrowi mężczyźni mogą zachować te funkcje do późnej starości.
U kobiet proces starzenia przebiega bardziej gwałtownie.
Z wiekiem spada u nich liczba komórek jajowych, a wzrasta liczba mutacji chromosomowych.
Około 50 r.ż. liczba niedojrzałych komórek jajowych w jajnikach spada do zera.
Pod wpływem hormonów przysadki mózgowej, stymulowanej przez czynniki wydzielania w podwzgórzu dochodzi do zmian degeneracyjnych w jajnikach.
Po okresie menopauzy obniża się gwałtownie poziom hormonów płciowych.
Od początku menopauzy obserwuje się wiele zmian fizycznych w narządach układu rozrodczego.
Zmniejszeniu ulega masa macicy, pochwa kobiety maleje, a ściany jej stają się cieńsze, spada ilość wydzielanego śluzu
U mężczyzn dochodzi do obniżenia poziomu sterydów płciowych, jednak proces ten ma mniej gwałtowny przebieg.
Ponadto u mężczyzn powiększa się gruczoł krokowy powodując utrudnienie w oddawaniu moczu.
Schorzenie to występuje u 80% 80-latków.W większości zmiana ta ma charakter łagodny, ale może się okazać procesem złośliwym.
Układ mięśniowo-szkieletowy
U osób po 50 r.ż. zachodzi do zaniku tkanki kostnej, proces ten przebiega intensywniej u kobiet niż u mężczyzn.
U niektórych osób dochodzi do rozwoju osteoporozy.
Z wiekiem występuje bolesność stawów, słabną mięśnie, kości łatwiej ulegają złamaniu.
Wpływ na to mają czynniki genetyczne, proces starzenia oraz stan funkcjonowania innych narządów, np. zmiany w mięśniach, do jakich dochodzi w trakcie starzenia w dużej mierze zależą od stanu naczyń krwionośnych.
Z wiekiem więzadła tracą swoją elastyczność, mięśnie muszą, więc wykonać większą pracę, zły stan naczyń krwionośnych powoduje gorsze ich odżywienie i przeciążenie.
Układ nerwowy
Dochodzi do zmniejszenia się masy mózgu, zmiany te nie są nasilone jednakowo we wszystkich strukturach mózgu.
Dotyczą one zawartości płynu, ale również poszczególnych komórek.
Najsilniej kurczą się płaty czołowe, siedlisko myśli.
Następstwem tego mogą być kłopoty z koncentracją i zmniejszenie zdolności skupienia się na kilku rzeczach jednocześnie.
Obserwujemy również zmiany w hipokampie, w narządzie odpowiedzialnym za powstawanie i przywoływanie wspomnień procesie starzenia dochodzi do starzenia się komórek glejowych, przez co nie mogą one prawidłowo „ opiekować się „ komórkami nerwowymi komórkach nerwowych dochodzi do kurczenia i łysienia dendrytów.
Zmniejsza się liczba połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi.
Mózg traci komórki, a wraz z nimi zdolność wykonywania pewnych czynności.
Obniżeniu ulega sprawność receptorów, wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość ruchów dowolnych.
U osób w starszym wieku częściej występują zaburzenia psychiczne.
Najczęściej spotykane to otępienie, zwłaszcza choroba Alzheimera, depresja i zaburzenia świadomości.
U osób starszych jedną z podstawowych przyczyn zgonów i inwalidztwa są choroby naczyniowe mózgu, najczęściej występujący jest udar mózgu.
Najważniejszym biologicznym czynnikiem ryzyka udaru mózgu jest wiek, występuje częściej u mężczyzn, a zapadalność podwaja się z każdą dekadą po 50 r.ż.
Starzenie psychologiczne
To zmiany, do jakich dochodzi pod wpływem czasu w osobowości, w życiu emocjonalnym i duchowym człowieka. Jest ono ściśle związane ze zmianami biologicznymi zachodzącymi w całym organizmie, a w szczególności w mózgu.
Psychologiczne objawy starzenia:
słabnięcie funkcji postrzegania,
osłabienie słuchu i wzroku – utrudnia kontakt ze światem zewnętrznym,
zaburzenie systemu pamięci krótkotrwałej i większa podatność na bodźce rozpraszające oraz spowolnienie czasu reakcji powodują, że człowieka w tym wieku gorzej przyswaja sobie nowe treści,
zmniejszona zdolność przystosowania się do zmian zachodzących w bliższym lub dalszym otoczeniu,
pogorszenie funkcjonowania intelektualnego (po 60. roku życia).
Zobacz również:
>>> Teorie starzenia się ludzi.
>>> Jak postrzegana jest starość w różnych religiach?
>>> Podstawowe pojęcia w zakresie geriatrii i gerontologii.
>>> Ogólne ćwiczenia stymulujące dla osób w podeszłym wieku.
>>> Badanie podmiotowe osoby w podeszłym wieku.
>>> Badanie przedmiotowe osoby w podeszłym wieku.
>>> Osteoporoza – złodziej kości. Charakterystyka choroby.
>>> Dieta w Osteoporozie
>>> Zalecenia dla osób, u których stwierdzono osteoporozę. Profilaktyka upadków.