Choroby cywilizacyjne to grupa schorzeń szeroko rozpowszechnionych w społeczeństwie będących skutkiem rozwoju cywilizacyjnego i zmiany stylu życia.
Choroby te rozpowszechniły się w czasie intensywnego uprzemysławiania i urbanizacji wraz z poprawą warunków bytu, odżywiania i zmianami w życiu społecznym.
Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy przede wszystkim:
Choroby układu krążenia (miażdżycę, chorobę niedokrwienną serca, zaburzenia rytmu i przewodzenia, choroby zakrzepowo-zatorowe, udary mózgowe, nadciśnienie tętnicze)
Cukrzycę
Gruźlicę
Astmę oskrzelową i choroby alergiczne
POChP
Choroby przewodu pokarmowego (próchnica, choroby wrzodowe, refluksowa choroba przełyku)
Osteoporozę
Otyłość
AIDS
Choroby psychiczne (anoreksja, nerwica, depresja, alkoholizm, narkomania)
Czynniki przyczyniające się do powstania chorób cywilizacyjnych są ściśle związane ze stylem życia i zaliczamy do nich:
stałe napięcie układu nerwowego
intensywne życie psychiczne, stresy
siedzący tryb życia, brak lub niska aktywność fizyczna
niewłaściwe odżywianie
zanieczyszczenie środowiska naturalnego
szkodliwe warunki pracy
Potwierdzeniem powyższych stwierdzeń jest fakt, iż choroby cywilizacyjne inaczej nazywane są chorobami związanymi ze stylem życia a nawet „chorobami z wyboru”.
Choroby cywilizacyjne a styl życia
Zainteresowanie związkiem między stylem życia a zdrowiem pojawiło się już w latach 70. XX wieku , czego efektem jest koncepcja „pól zdrowia” Lalonde’a.
Styl życia człowieka warunkuje jego stan zdrowia w 53%. Ma zatem bezpośredni i dominujący wpływ na występowanie wielu chorób przewlekłych, w tym chorób cywilizacyjnych.
Odkrycie to zainicjowało liczne badania dotyczące wpływu zmiany zachowań zdrowotnych na profilaktykę wielu chorób przewlekłych, a zatem również chorób cywilizacyjnych.
Zachowania zdrowotne
Zachowania zdrowotne dotyczą celowych i świadomie podjętych działań, które w świetle współczesnej wiedzy medycznej zwykle wywołują określone (pozytywne lub negatywne) skutki zdrowotne.
Najpopularniejszym podziałem zachowań zdrowotnych jest podział na:
zachowania pozytywne (prozdrowotne) sprzyjające zdrowiu
zachowania negatywne (antyzdrowotne) – stwarzające ryzyko dla zdrowia
Zachowania prozdrowotne
Nie podlega dyskusji fakt, iż kluczowe znaczenie dla zdrowia ludności oraz prewencji chorób cywilizacyjnych mają zachowania prozdrowotne.
Zachowania prozdrowotne są to zatem świadomie podejmowane działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału zdrowotnego, chroniące przed zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia.
Są to także wzory zachowań oraz działania korzystne dla zdrowia, podejmowane ku zdrowiu, eliminujące zachowania zagrażające mu.
Podział zachowań prozdrowotnych
Wśród zachowań prozdrowotnych wyróżnia się cztery grupy:
1. Zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:
dbałość o ciało i najbliższe otoczenie
aktywność fizyczna
racjonalne żywienie
hartowanie się
sen – odpowiedni czas i jakość snu
3. Zachowania prewencyjne:
samokontrola zdrowia i samobadanie
poddawanie się badaniom profilaktycznym
bezpieczne zachowania w życiu codziennym
bezpieczne zachowania w życiu seksualnym
2. Zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:
korzystanie i dawanie wsparcia społecznego
unikanie nadmiaru stresów radzenie sobie z problemami i stresem
4. Niepodejmowanie zachowań ryzykownych:
niepalenie tytoniu
ograniczenie używania alkoholu
nienadużywanie leków nie zleconych przez lekarza
nieużywanie innych substancji psychoaktywnych
Aktywność fizyczna
„Systematyczna aktywność fizyczna jest obowiązkiem człowieka w stosunku do własnego zdrowia” (Jegier, 2005).
Aktywność fizyczna jest jedną z podstawowych cech charakteryzujących człowieka, jest zakodowana genetycznie.
Niska aktywność fizyczna lub siedzący tryb życia zwiększają ryzyko zachorowania na chorobę wieńcową, udar mózgu, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, osteoporozę, otyłość, depresję.
Ludzie prowadzący siedzący tryb życia są dwukrotnie bardziej narażeni na choroby układu krążenia niż inni ludzie.
Regularna aktywność fizyczna:
Obniża ciśnienie tętnicze
Zmniejsza masę ciała
Obniża poziom złego cholesterolu i podwyższa poziom dobrego
Zmniejsza krzepliwość krwi
Przyspiesza rozwój obocznego krążenia wieńcowego
Zmniejsza stres
Poprawia samopoczucie
Poprawia sen
Poprawia nastrój
Ćwiczenia fizyczne
Ćwiczenia fizyczne powinny być prowadzone systematycznie, co najmniej 4-5 razy w tygodniu, a nawet codziennie.
Codzienna aktywność fizyczna nie powinna być krótsza niż 30-45 minut.
Najkorzystniejszy dla organizmu jest wysiłek od „dość lekkiego” do „trochę wyczerpującego”
Zalecane formy aktywności fizycznej:
Spacery
Jazda na rowerze
Gimnastyka
Taniec
Pływanie
Bieganie
Czynności dnia codziennego, np. wchodzenie po schodach
Racjonalne żywienie
Nadmierne, wadliwe żywienie, powoduje większą liczbę zgonów niż jakakolwiek inna przyczyna z wyjątkiem naturalnej, tj. starości.
Racjonalne żywienie polega na systematycznym dostarczaniu organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych w ilościach i proporcjach odpowiadającym jego potrzebom.
Do podstawowych i niezbędnych dla organizmu człowieka składników odżywczych zaliczamy:
białko,
węglowodany
tłuszcze,
witaminy,
sole mineralne,
a także woda oraz błonnik
Zasady żywienia profilaktycznego
Duże urozmaicenie spożywanych pokarmów sprzyja zachowaniu właściwych proporcji między białkami, tłuszczami i węglowodanami. Nie ma produktu spożywczego, który by zawierał wszystkie niezbędne składniki pokarmowe w dużych ilościach, dlatego mało urozmaicone pożywienie może powodować niedobory niektórych składników.
Spożywanie pieczywa razowego, które jest bogatsze w witaminy, składniki mineralne i błonnik niż chleb biały a także reguluje pracę przewodu pokarmowego, zapobiega zaparciom i ułatwia utrzymanie należnej wagi ciała.
Spożywanie ryby co najmniej dwa razy w tygodniu należy do zasad profilaktyki choroby wieńcowej. Nasiona roślin strączkowych (groch, fasola, soja), będące również dobrym źródłem białka, mają także znaczenie w profilaktyce miażdżycy. Ryba jest zdrowszym źródłem białka niż mięso.
Jedzenie dużej ilości warzyw i owoców zapewnia co organizmowi wystarczającą ilość witamin i beta-karotenu, składników mineralnych i błonnika. Witaminy zawarte w warzywach i owocach mają właściwości przeciwmiażdżycowe i przeciwnowotworowe. Potas obniża ciśnienie krwi. Błonnik warzyw i owoców reguluje pracę przewodu pokarmowego, zapobiega zaparciom i obniża poziom cholesterolu w surowicy krwi.
Ograniczanie spożywania tłuszczów zwierzęcych i produktów obfitych w cholesterol jest nieodzownym warunkiem profilaktyki zawału serca. Tłuszcze zwierzęce podnoszą stężenie cholesterolu w surowicy krwi i zwiększają jej krzepliwość. Produkty obfitujące w cholesterol (przede wszystkim podroby i jaja) również zwiększają poziom cholesterolu.
Unikanie słodyczy chroni zęby przed próchnicą, i ułatwia utrzymanie należnej wagi ciała. Cukier nie dostarcza żadnych niezbędnych składników odżywczych, a jako bogate źródło energii wypiera z żywienia produkty zawierające te składniki.
Używanie mniejszej ilości soli wiąże się z mniejszym zagrożeniem na nadciśnienie tętnicze. Sól podnosi ciśnienie krwi u wielu ludzi. Ograniczać spożycie soli powinny w szczególności osoby z rodzin, w których występuje nadciśnienie.
Palenie tytoniu
90% palaczy sięga po pierwszego papierosa przed ukończeniem 21 roku życia, a 60% czyni to przed 14 rokiem życia.
Ok. 20% kobiet ciężarnych przyznaje się do palenia papierosów ze świadomością, że zwiększają ryzyko zgonu swojego dziecka o 40% w trakcie trwania ciąży.
Palenie jest jednym z czynników zagrażających zdrowiu, a nawet życiu.
Obecnie znanych jest około 5000 szkodliwych składników, które występują w dymie tytoniowym.
Najbardziej toksyczne z nich to:
nikotyna
tlenek węgla (czad)
substancje drażniące
substancje smoliste
Palenie tytoniu prowadzi do powstania nowotworów w narządach, które mają bezpośredni kontakt z dymem tytoniowym, a więc:
nowotworów złośliwych płuca (największa część)
przełyku
gardła
jamy ustnej
oraz do powstania nowotworów w organach odległych, takich jak:
pęcherz moczowy
nerki
trzustka
Palenie tytoniu zwiększa również ryzyko zachorowania na: przewlekłą obturacyją chorobę płuc (POChP), rozstrzenie oskrzeli, astmę oskrzelową.
Palenie nasila proces miażdżycowy, zwiększa zapadalność na chorobę wieńcową (zawał serca), udar mózgu oraz nadciśnienie tętnicze i choroby degeneracyjne mięśnia sercowego.
Wśród palaczy częściej występuje: nieżyt przewodu pokarmowego, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, choroba Leśniowekiego- Crohna.
Ponadto palenie ma także niekorzystny wpływ na narządy zmysłów: powoduje obniżenie ostrości wzroku, osłabienie węchu i smaku.
Palenie tytoniu w ciąży:
Palenie tytoniu przez kobietę ciężarną powoduj stałe niedotlenienie płodu oraz zatruwanie go tlenkiem węgla (czadem).
Ryzyko zgonu noworodka matki palącej w czasie ciąży jest o 40% większe w trakcie porodu i o 20% większe w okresie okołoporodowym.
Ponadto dzieci palaczek wykazują wolniejszy rozwój fizyczny i intelektualny.
Korzyści zdrowotne po rzuceniu palenia:
W ciągu 20 minut – do normy wracają: RR, HR.
W ciągu 8 godzin – zmniejsza się poziom tlenku węgla we krwi, a zwiększa się poziom tlenu.
W ciągu 24 godzin – zmniejsza się ryzyko ostrego zawału serca.
W ciągu 48 godzin – powraca do normy zmysł smaku i zapachu.
Od 2 tygodni do 3 miesięcy – poprawie ulega stan układu krążenia; zwiększa się wydolność fizyczna.
Od 1 do 9 miesięcy – ustępuje kaszel, duszność, zmęczenie.
Po 1 roku – ryzyko zachorowania na ChNS zmniejsza się o połowę.
Po 5 latach – o połowę zmniejsza się ryzyko zachorowania na raka płuc, jamy ustnej i przełyku, w dużym stopniu zmniejsza się ryzyko udaru mózgu.
Po 10 latach – ryzyko zachorowania na ChNS jest takie jak u osoby, która nigdy nie paliła.
Polska należy do krajów o wysokim spożyciu alkoholu. Przewlekłe spożywanie nadmiernych ilości alkoholu prowadzi między innymi do:
Nadciśnienia tętniczego
Zaburzeń rytmu serca (migotanie i trzepotanie przedsionków)
Udarów krwotocznych mózgu i krwawień śródczaszkowych
Zapalenia przełyku
Refluksu żołądkowo-przełykowego
Żylaków przełyku
Marskości wątroby
Zapalenia żołądka i dwunastnicy
Polineuropatii alkoholowych
Psychoz alkoholowych
Nowotworów przełyku, jamy ustnej gardła, krtani oraz wątroby
Zaburzeń hematologicznych
Niedoborów pokarmowych
Wady rozwojowe płodu
Spożycie alkoholu
Przewlekłe spożywanie alkoholu w ilości większej niż 2 jednostki na dzień u kobiet oraz 3 jednostki na dzień u mężczyzn może prowadzić do wymienionych wcześniej schorzeń oraz zaburzeń.
Alkohol ma dużo kalorii ( 1g alkoholu = 7kcal), więc przy nadwadze i otyłości należy unikać spożycia napojów alkoholowych.
Alkohol może pogorszyć regulację stężenia cukru we krwi. Dlatego osoby z cukrzycą powinny zachować szczególną ostrożność
Jedna jednostka alkoholu to:
1 lampka wina(125ml
1 kieliszek wódki (25ml)
Mała lampka sherry (50ml)
- 250 ml piwa
Sen
Sen należy do podstawowych potrzeb biologicznych człowieka. Badania przeprowadzone na ochotnikach wykazały, że już po 24 godzinach nieprzerwanego czuwania zakłóceniu ulegają procesy psychiczne, a po 48 godzinach występują zaburzenia percepcji, depresja a niekiedy agresywność.
Istnieje związek między czasem trwania snu i jego jakością, a stanem zdrowia i samopoczuciem ludzi.
Długotrwałe niedosypianie powoduje nie tylko senność i zmęczenie, ale też pogorszenie funkcji intelektualnych, osłabienie wydolności i odporności organizmu.
Amerykańska organizacja National Sleep Foundation oraz zespół 18 lekarzy, naukowców i badaczy przeanalizowali ponad 300 badań poświęconych snowi. Na tej podstawie określono, jaka jest odpowiednia długość snu dla osób w poszczególnych grupach wiekowych:
Noworodki (0-3 miesięcy): 14-17 godzin dziennie
Małe dzieci (1-2 lata): 11-14 godzin dziennie
Dzieci w wieku przedszkolnym: (3-5 lat): 10-13 godzin dziennie
Dzieci w wieku szkolnym (6-13 lat): 9-11 godzin dziennie
Nastolatki (14-17 lat): 8-10 godzin dziennie
Młodsze osoby dorosłe (18-25 lat): 7-9 godziny dziennie
Dorośli (26-64 lat): 7 – 9 godzin dziennie
Osoby starsze (65 lat+) 7-8 godziny dziennie
Profilaktyka nowotworów
Nowotwory złośliwe stanowią drugą po chorobach układu krążenia przyczynę zgonów, powodując około 25% zgonów mężczyzn i 21,5% kobiet.
Wśród zachowań prozdrowotnych ukierunkowanych przeciwko nowotworom złośliwym możemy wyróżnić profilaktykę pierwotną i profilaktykę wtórną.
Profilaktyka pierwotna polega na zapobieganiu występowaniu nowotworów poprzez zwalczanie palenia tytoniu, promocję właściwych postaw żywieniowych i warunków żywieniowych, zmniejszenie ryzyka środowiskowego, zawodowego i wynikającego z działań medycznych oraz promocji właściwych wzorów picia alkoholu.
Profilaktyka wtórna to wczesne wykrywanie nowotworów złośliwych i można tu zaliczyć:
Ustanowienie systemu badań przesiewowych.
Objęcie specjalną opieką grup specjalnego ryzyka.
Szybką diagnostykę nowotworów złośliwych.
Najczęściej przeprowadzane testy przesiewowe to skrining raka piersi, raka szyjki macicy, jelita grubego i gruczołu krokowego.
Profilaktyka raka piersi
Zalecane testy przesiewowe to samobadanie piersi od 20. roku życia co miesiąc.
Od 20. do 40. roku życia samobadanie piersi co miesiąc i badanie palpacyjne piersi co 1-2 lata.
Od 40-49 r.ż. samobadanie piersi co miesiąc, badanie palpacyjne przez lekarza co rok, mammografia co rok.
Profilaktyka raka szyjki macicy
Należy wykonywać badanie cytologiczne rozmazu z tarczy i z kanału szyjki macicy kobiet, które były lub są aktywne seksualnie lub ukończyły 18 lat.
Jeśli kolejne badania wykonane w odstępie roku są prawidłowe, to można następne przeprowadzać co 2-3 lata z uwagi na powolny rozwój nowotworu.
Profilaktyka raka jelita grubego
Testy przesiewowe w kierunku raka j. grubego to: badanie przez odbyt i badanie na krew utajoną w kale raz na rok, sigmoidoskopia co 3-5 lat; kolonoskopia około 60. roku życia
Osoby z grupy wysokiego ryzyka wykonują badania od 40. roku życia. Pozostałe od 50. roku życia
Profilaktyka raka gruczołu krokowego
W profilaktyce wykonuje się dwa badania:
Palcem przez odbyt.
Stężenie PSA w surowicy (specyficznego antygenu sterczowego w surowicy).
Jeśli oba powyższe badania są dodatnie, zaleca się dodatkowo USG przezodbytnicze
Badania rozpoczyna się po 50. roku życia lub po 40. roku życia u mężczyzn z wysokim ryzykiem zachorowania.
Wsparcie społeczne
Wyniki wielu badań przeprowadzonych na świecie w ostatnich latach wskazują, że we wszystkich kulturach wsparcie społeczne sprzyja lepszemu funkcjonowaniu jednostek, rodzin, grup sąsiedzkich, w pracy oraz wpływa korzystnie na zdrowie fizyczne i psychiczne.
Wsparcie społeczne działa jak „bufor” wobec negatywnych skutków stresu, wpływa korzystnie na przebieg leczenia, rehabilitacji oraz rekonwalescencji po przebytych chorobach.
Korzystanie ze wsparcia społecznego jest jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem i trudnościami.
Uważa się także, że wsparcie społeczne oddziałuje korzystnie na psychikę człowieka zawsze, a nie tylko w warunkach stresu.
7 najlepszych lekarzy świata:
głowa i jej sposób myślenia
słońce
woda
aktywność fizyczna
sen
świeże powietrze
dieta
Źródła:
1. Sygit Marian: Zdrowie publiczne. Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010.
2. Kulik T.B., Latalski M.(red.): Zdrowie publiczne. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002.
3. Głowacka M.D., Zdanowska J.: Zdrowie publiczne w Polsce. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013.
4. Roik J.: Choroby cywilizacyjne, Złote myśli, 2008, 20- 42
5. http://www.focus.pl/czlowiek/ile-snu-potrzebujemy-sa-nowe-wytyczne-12190
6. Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2007.