Starzenie się społeczeństw i narastanie potrzeb zdrowotnych ludzi starszych spowodowały gwałtowny rozwój różnych form stacjonarnej opieki długoterminowej. Charakter tych placówek często wiąże się z kulturą i tradycją narodów. I tak, można bardzo ogólnie powiedzieć, że w krajach Europy Północnej obserwujemy tendencje instytucjonalizacji osób starszych. Przoduje w tym Holandia, gdzie większość ludzi w wieku podeszłym swój ostatni okres życia spędza w różnego typu placówkach opiekuńczych.
W krajach Europy Południowej (np. we Włoszech, Hiszpanii) ludzie starsi częściej pozostają w środowisku rodzinnym. Umieszczani są w placówkach opiekuńczych dopiero, gdy ich stan zdrowia nie pozwala na dalszą opiekę w domu.
Placówki przejmujące pacjentów wprost ze szpitala do opieki przewlekłej, poprzez:
zakłady prowadzące leczenie i pielęgnację osób przewlekle chorych nie wymagających zabiegów specjalistycznych,
zakłady typowo opiekuńcze dla osób, które nie są w stanie funkcjonować w środowisku rodzinnym, a skończywszy na placówkach dla osób niedołężnych, będących w trudnej sytuacji materialnej i rodzinnej, które wymagają opieki z powodów socjalnych
Zakres świadczeń realizowanych w tych instytucjach zależy od typu jednostki. W jednych przeważają działania medyczne, w innych – opiekuńcze. W ostatnim okresie w Polsce dzięki powstaniu wielu placówek ZOL i ZPO wypełniono lukę pomiędzy opieką szpitalną i domową. Ponadto, w ramach pomocy społecznej funkcjonują DPS dla osób przewlekle somatycznie chorych i osób starszych. Obecny system opieki długoterminowej w naszym kraju upodabnia się zatem do formy organizacji tej opieki w innych krajach Europy.
Lekarze geriatrzy pełnią różne role. Zwykle pracują:
jako lekarze opieki podstawowej,
jako konsultanci lekarzy rodzinnych, w szpitalach i zakładach opieki długoterminowej,
jako kierownicy w zarządach wielu zakładów opieki zdrowotnej i pomocy społecznej.
Rola geriatry w europejskich systemach opieki zdrowotnej
1. Korzyścią z zatrudnienia geriatry w podstawowej opiece zdrowotnej w formie płatności za usługę jest obniżenie wskaźnika hospitalizacji i stosowania innych, drogich form opieki.
2. Zatrudnienie go w formie płatności za opiekę podstawową w przeliczeniu na liczbę potencjalnych pacjentów (outpatient primary care capitation) jest korzystne dla chorych, jednak powoduje większe ryzyko finansowe dla geriatry – w związku z negatywną selekcją pacjentów, którzy zwykle są bardziej schorowani niż tzw. przeciętny pacjent w środowisku.
3. Największe możliwości rozwoju systemów zintegrowanej opieki geriatrycznej daje kontrakt geriatry bezpośrednio z organizacją opieki kierowanej lub instytucją ubezpieczającą w formie płatności za całościową opiekę w przeliczeniu na liczbę potencjalnych pacjentów (global capitation). Kwota kapitacyjna obejmuje wówczas przeciętny koszt leczenia w różnych placówkach opieki zdrowotnej, w tym także w szpitalu.
4. Włączenie geriatrów do dużych instytucji opieki zdrowotnej pozwala na jeszcze bardziej efektywne ich wykorzystanie, jednak nieraz wymaga od nich zdolności marketingowych i umiejętności przekonania zarządu instytucji o tym, że zatrudnienie ich istotnie poprawia jakość opieki i zmniejsza jej koszt.
5. Zatrudnienie geriatry jako konsultanta lub lekarza w zakładach opiekuńczych powoduje zmniejszenie liczby hospitalizacji, ponieważ częściej podejmuje się on leczenia zaostrzeń schorzeń w tych placówkach i dokonuje rozsądnych decyzji odnośnie stosowania kosztownych technologii medycznych.
6. Zatrudnienie geriatry jako lekarza i konsultanta korzystne jest także w systemach opieki długoterminowej, która wypełnia przestrzeń pomiędzy leczeniem szpitalnym i opieką domową. Stwierdzono, że tworzenie oddziałów opieki długoterminowej powoduje obniżenie kosztów do jednej trzeciej kosztów leczenia szpitalnego. Pacjenci po opanowaniu ostrej fazy schorzenia przesyłani są do tych oddziałów w celu rekonwalescencji i przygotowania do powrotu do domu. Przewiduje się intensywny rozwój tego typu placówek w najbliższych latach; lekarz geriatra będzie tam osobą najbardziej pożądaną, ponieważ jego obecność umożliwi racjonalne leczenie.
7. Geriatrzy mogą być zatrudniani jako dyrektorzy lub kierownicy zakładów opieki zdrowotnej – zwłaszcza poradni geriatrycznych, zakładów opieki zdrowotnej lub pomocy społecznej (DPS), jako ordynatorzy szpitalnych oddziałów dla przewlekle chorych (powinni wówczas odbyć przeszkolenie w zakresie zarządzania).
Dzienny szpital geriatryczny w Wielkiej Brytanii
Dzienny szpital geriatryczny (DSG) jest częścią Narodowej Służby Zdrowia (NHS) i świadczy przede wszystkim opiekę medyczną w postaci konsultacji lekarskich, zabiegów pielęgnacyjnych, rehabilitacji, terapii zajęciowej, logopedii itp. Poza tym zapewnia pacjentom transport i posiłki. Zwykle funkcjonuje na bazie szpitala ogólnego lub geriatrycznego, a jego zasadniczym zadaniem jest przyspieszenie wypisu starszych pacjentów ze szpitala.
Ponieważ często się zdarza, że pacjenci dziennych szpitali geriatrycznych wymagają pomocy socjalnej, a z kolei pacjenci ośrodków dziennego pobytu wymagają rehabilitacji – zaleca się powiązanie funkcjonalne i strukturalne tych placówek na bazie szpitali.
Przyjęcie do Dziennego szpitala geriatrycznego
Do dziennego szpitala geriatrycznego przyjmowani są pacjenci bezpośrednio po leczeniu szpitalnym lub kierowani z domu przez geriatrę lub lekarza rodzinnego z powodu nagłego pogorszenia się stanu ich zdrowia. Najczęstszą przyczyną przyjęcia do DSG jest niedowład po udarze mózgu lub niesprawność spowodowana zmianami zapalno-zwyrodnieniowymi stawów.
Najważniejszym zadaniem dziennego szpitala geriatrycznego jest rehabilitacja w celu przywrócenia pacjentowi sprawności i zdolności do funkcjonowania w środowisku. Nie mniej ważne są kontynuacja leczenia i realizacja zabiegów pielęgnacyjnych, których pacjent nie może otrzymać w ramach opieki środowiskowej. Opieka jest realizowana przez wielodyscyplinarny zespół terapeutyczny z udziałem m.in. lekarza geriatry i pielęgniarki geriatrycznej.
Pacjenci początkowo przychodzą do dziennego szpitala 3-5 razy w tygodniu, a pod koniec 1 raz w tygodniu i rzadziej. Większość spędza w dziennym szpitalu geriatrycznym 4-6 godzin dziennie 2 razy w tygodniu przez 7-12 tygodni. Celem tego modelu jest poprawa jakości i skuteczności opieki geriatrycznej, jednak jego efektywność jest dyskutowana. Poważny problem stanowią organizacja i koszt transportu pacjentów. Podważana jest zasadność przedłużania pobytu pacjentów w DSG w celu dalszego podtrzymywania ich sprawności oraz odciążenia opiekunów. Na podstawie wielu badań dotyczących efektywności DSG nie stwierdzono, by był on istotnie tańszą formą opieki niż pobyt w szpitalu.
Opieka dzienna dla osób starszych
Opieka dzienna dla osób starszych w Wielkiej Brytanii jest realizowana w ośrodkach dziennego pobytu oraz w dziennych szpitalach geriatrycznych. Ośrodki dziennego pobytu są organizowane przez władze lokalne lub organizacje dobroczynne i zapewniają pacjentom przede wszystkim pomoc socjalną, kontakt z innymi ludźmi, zajęcia rekreacyjne, terapię zajęciową, posiłki oraz transport z i do domu.
Ważną funkcją ośrodków dziennego pobytu jest odciążenie opiekunów osób starszych, którzy mogą korzystać z tej formy pomocy przynajmniej raz w tygodniu. Podobne placówki funkcjonują również w innych krajach Europy (np. w Danii, Holandii, Szwecji, Finlandii, we Włoszech). Różnią się między sobą zakresem świadczeń. Niektóre zawężają działalność do świadczeń typowo opiekuńczych i aktywizujących społecznie. Inne realizują programy rehabilitacji, psychoterapii lub opieki nad osobami chorymi na otępienie.
W Polsce dzienna opieka jest prowadzona w dziennych domach pomocy społecznej. W zakresie funkcjonowania i zadań przypominają one brytyjskie ośrodki dziennego pobytu. Te ostatnie różnią się jednak tym, że:
zapewniają bezpłatny transport z i do ośrodka,
są powszechnie dostępne,
prowadzą program wspierania rodzin w pełnieniu opieki nad niedołężnymi osobami starszymi.
Zalecenia Królewskiego Kolegium Lekarzy Rodzinnych
W 1992 roku Brytyjskie Towarzystwo Geriatryczne przedstawiło propozycję pakietu narzędzi do oceny stanu zdrowia osób starszych (BGS/RCP 1992). Ostatecznie Królewskie Kolegium Lekarzy Rodzinnych opracowało zestaw testów do zastosowania przez lekarzy rodzinnych u osób w wieku powyżej 75 lat odwiedzanych przez nich przynajmniej raz do roku w celu rutynowej kontroli lekarskiej.
W zestawie tym znalazły się:
Skrócony Test Sprawności Umysłowej (AMTS),
Geriatryczna Skala Oceny Depresji (GDS) i
Ocena sprawności w zakresie czynności życia codziennego – Barthel Index.
Skala ADL – Skala oceny podstawowych czynności życia codziennego Katz’a