Prawie zawsze na typowe w tym wieku problemy zdrowotne nakładają się społeczne i ekonomiczne uwarunkowania życia (takie jak warunki mieszkaniowe, sytuacja rodzinna i wsparcie otoczenia) istotnie wpływając na stan zdrowia.
We wczesnym okresie starości u osób w wieku 60 – 75 lat główne problemy zdrowotne w zasadzie nie różnią się od tych, które występują w grupie osób nieco młodszych (w wieku 50 – 60 lat). Są to przede wszystkim typowe schorzenia internistyczne oraz chirurgiczne i ginekologiczne, które często współistnieją, zmieniają swój przebieg i dlatego mogą stwarzać problemy diagnostyczne i lecznicze.
Natomiast po 75 roku życia zdecydowanie częściej pojawia się zniedołężnienie i tzw. problemy geriatryczne, do których m. in. zaliczamy: upadki i złamania na tle osteoporozy, otępienie, nietrzymanie moczu, odleżyny.
Potrzeby zdrowotne osób starszych
Starzenie się organizmu jest procesem fizjologicznym i niekoniecznie wiąże się z chorowaniem. Jednak wielochorobowość i niesprawność prowadzące do niedołęstwa występują znacznie częściej u ludzi starszych niż w młodszych grupach wiekowych.
W Polsce szacuje się, że populacja osób starszych powyżej 65 r.ż. stanowi grupę liczącą prawie 5 mln ludzi. Wśród nich:
około 2% to osoby obłożnie chore stale pozostające w łóżku,
17% to ludzie mający poważne problemy w zakresie poruszania się w obrębie mieszkania.
Osoby starsze przeciętnie chorują na 3-4 choroby przewlekłe i zażywają przewlekle 4-5 leków. Zaledwie 7% osób w wieku powyżej 75 roku życia nie zgłasza żadnych schorzeń przewlekłych. Potrzeby ludzi w wieku podeszłym zazwyczaj mają charakter złożony.
Cele polityki zdrowotnej
Pogorszenie sprawności w zakresie wykonywania codziennych czynności oraz zaburzenia pamięci i funkcji poznawczych istotnie zwiększają zapotrzebowanie na świadczenia pielęgnacyjne i usługi opiekuńcze. Niedostateczna opieka w tym zakresie często prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia.
Narastająca liczba osób starszych w społeczeństwie i rosnące w związku z tym potrzeby w zakresie opieki medycznej i pomocy społecznej stanowią poważne wyzwanie dla organizatorów ochrony zdrowia. Według WHO zasadniczym celem polityki zdrowotnej w tym zakresie jest:
Wczesne wykrywanie i zapobieganie problemom zdrowotnym;
Promocja zdrowia osób starszych w sensie: o utrzymania i poprawy sprawności (fizycznej i psychicznej), o edukacji w zakresie zachowań pro-zdrowotnych i samokontroli zdrowia o stymulowania poprawy funkcjonowania tych osób w środowisku społecznym;
Organizacja opieki w taki sposób, aby zapewnić osobie starszej jak najdłuższe samodzielne funkcjonowanie w środowisku domowym;
Zapobieganie instytucjonalizacji (umieszczaniu w placówkach opiekuńczych) poprzez przeciwdziałanie niepełnosprawności fizycznej i psychicznej.
Zadania lekarza rodzinnego
W myśl ustawy o PUZ (powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym) lekarz rodzinny opiekuje się pacjentami w wieku podeszłym według tych samych zasad, jakie stosuje w stosunku do innych osób dorosłych.
Niektóre oddziały NFZ premiują lekarzy rodzinnych poprzez przydzielanie im wyższego wskaźnika kapitacyjnego za opiekę nad osobą starszą. Np. w Małopolsce lekarz otrzymuje 1,7 stawki kapitacyjnej na osobę starszą mieszkającą w środowisku domowym oraz stawkę przemnożoną przez 3,0 za opiekę nad mieszkańcem domu pomocy społecznej.
Lekarz pierwszego kontaktu powinien ściśle współpracować z:
pielęgniarką środowiskowo-rodzinną,
pracownikiem socjalnym,
(ewentualnie) opiekunką środowiskową w celu właściwego pokierowania opieką nad osobą starszą.
Osoba starsza powinna otrzymać informację z nazwiskiem, telefonem i adresem lekarza rodzinnego, pielęgniarki rodzinnej i pracownika socjalnego lub terenowego ośrodka pomocy społecznej, aby w trudnej sytuacji wiedziała do kogo się zwrócić o pomoc niekoniecznie angażując w tym celu lekarza.
Formy stacjonarnej opieki
W przypadku znacznego niedołęstwa i stanu zdrowia uniemożliwiającego leczenie osoby starszej w środowisku domowym lekarz ma do dyspozycji szereg możliwości umieszczenia osoby starszej w placówkach opieki długoterminowej.
W ostatnich latach obserwujemy w Polsce intensywny rozwój placówek, których zadaniem jest przejmowanie pacjentów ze szpitali w celu kontynuacji leczenia i przygotowania ich do wypisu do domu.
Obecnie istnieją następujące formy stacjonarnej opieki długoterminowej zorganizowanej w ramach opieki zdrowotnej:
oddziały dla przewlekle chorych,
zakłady opiekuńczo-lecznicze (ZOL),
zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze (ZPO).
Organizacja opieki nad ludźmi starszymi na poziomie POZ
Podstawą opieki prowadzonej przez lekarza pierwszego kontaktu powinno być określenie liczby osób starszych w przedziałach wiekowych (65-75, ponad 75 lat), którzy złożyli deklaracje do lekarza, a następnie zbadanie ich w celu pogrupowania na:
Osoby starsze sprawne i samodzielne, wymagające tylko okresowej kontroli stanu zdrowia.
Osoby starsze sprawne i samodzielne, jednak z powodu istniejących schorzeń przewlekłych wymagające stałego leczenia ambulatoryjnego.
Osoby starsze przewlekle chore, niesprawne, wymagające stałego leczenia.
Osoby starsze przewlekle chore z trwałym upośledzeniem sprawności, czyli tzw. obłożnie chorzy, wymagający stałej opieki pielęgniarki lub opiekunki, a w okresie zaostrzeń hospitalizacji.
Planowanie opieki nad pacjentem starszym na poziomie POZ
Dwie ostatnie grupy (powyżej wymienione) obejmują osoby, które mogą mieć trudności w dotarciu do placówki opieki zdrowotnej. Dlatego też osoby te wymagają szczególnego nadzoru. Zakwalifikowanie pacjenta do III-ej lub IV -ej grupy zdrowia obliguje pracowników opieki zdrowotnej do częstszych wizyt domowych i prowadzenia badań okresowych (podobnie jak bilansu zdrowia dzieci) w celach zapobiegawczych.
Planując opiekę nad ludźmi starszymi należy starać się zapewnić kompleksowe rozwiązywanie ich problemów zdrowotnych i ciągłość opieki nad nimi. Można to uzyskać poprzez:
Dobrą współpracę lekarza rodzinnego z pielęgniarką rodzinno/środowiskową, opiekunką środowiskową i pracownikiem socjalnym;
Konsultowanie stanu pacjenta z odpowiednimi specjalistami (tj. geriatrą, neurologiem, psychiatrą i innymi);
Korzystanie z usług fizjoterapeuty, psychologa, logopedy i innych (np. dietetyczki, terapeuty zajęciowego);
Współpracę z organizacjami działającymi na rzecz osób starszych w środowisku lokalnym (np. Caritas, Stowarzyszenie Rodzin Chorych na Chorobę Alzheimera);
Dobra współpraca ze szpitalem i innymi placówkami opieki zdrowotnej w zakresie przekazywania informacji na temat pacjenta, uzgadniania terminów przyjęcia i wypisu pacjenta oraz planu dalszego postępowania;
Zapewnienie ciągłości rehabilitacji, diagnostyki, leczenia i edukacji zdrowotnej pacjentów zwłaszcza po leczeniu szpitalnym. W przypadku pacjenta starego tego typu podejście jest szczególnie ważne ze względu na jego ograniczoną sprawność i operatywność, co w efekcie może być przyczyną gorszej realizacji zaleceń lekarskich.
Kompleksowa ocena geriatryczna (COG)
Zawiera ocenę:
sprawności w zakresie podstawowych czynności życia codziennego (ADL);
zagrożenia upadkami (test Tinetti);
stanu psychicznego:
w zakresie pamięci i funkcji poznawczych przy pomocy skali MMSE lub AMTS;
w kierunku wykrywania obecności zaburzeń psychicznych np. depresji przy użyciu skali GDS;
funkcjonowania w środowisku społecznym (wsparcia ze strony rodziny, sąsiadów, znajomych, udzielania się na rzecz innych);
warunków życia materialnych i mieszkaniowych, które mogą wpływać na stan zdrowia.
Skale opieki
Użycie wymienionych skal pozwala na dość dokładną ocenę zakresu funkcjonowania osoby starszej i wynikających stąd potrzeb zdrowotnych i socjalnych. Ponadto regularne stosowanie tego typu oceny umożliwia monitorowanie stanu zdrowia ludzi w podeszłym wieku i wczesne wykrywanie takich problemów jak otępienie, depresja, niesprawność.
Posiadając odpowiednie informacje i właściwie korzystając z dostępnych form opieki lekarz ma możliwość właściwego pokierowania opieką nad pacjentem w podeszłym wieku i tym samym stworzenia mu szansy na jak najdłuższe życie w dobrej formie.
Opieka zdrowotna w formie wizyt w domu pacjenta jest realizowana przez:
lekarzy pierwszego kontaktu, którzy diagnozują i zlecają leczenie oraz
pielęgniarki rodzinne, które prowadzą pielęgnację zarówno w przypadku ostrych zachorowań, jak i schorzeń przewlekłych wymagających opieki długotrwałej (nad obłożnie i przewlekle chorym).
Zadania pielęgniarki rodzinno/środowiskowej
Należy podkreślić, że pielęgniarka środowiskowo-rodzinna ma stosunkowo szeroki zakres czynności. Wypełnia ona funkcje pielęgnacyjne wobec rodziny i jej członków w środowisku ich życia i zamieszkania, w sytuacji zdrowia, choroby, a także hospitalizacji domowej i opieki terminalnej. Zadania pielęgniarki środowiskowej/rodzinnej nie ograniczają się zatem tylko do zabiegów (tj. podawania zastrzyków, zakładania opatrunków itp.). Są one następujące:
rozpoznawanie i ocena potrzeb zdrowotnych podopiecznych;
świadczenie usług w zakresie promocji zdrowia, edukacji zdrowotnej i działań zapobiegawczych;
samodzielna realizacja świadczeń pielęgnacyjnych;
współudział w realizacji świadczeń diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych;
współpraca z samorządem lokalnym, pomocą społeczną, organizacjami pozarządowymi (np. stowarzyszeniami, organizacjami kościelnymi) i zakładami opieki zdrowotnej.
w sytuacji gdy pielęgniarka zatrudniona w praktyce lekarza rodzinnego nie jest w stanie wypełnić wszystkich powyższych zadań, lekarz rodzinny powinien współpracować z pielęgniarką środowiskową spoza praktyki, która na mocy deklaracji pacjenta opiekuje się nim całościowo w przypadkach nagłych i przewlekłych.
Definicja kompleksowej oceny geriatrycznej (KOG)
Pod pojęciem KOG rozumiemy proces wszechstronnego badania, które obejmuje ocenę problemów zdrowotnych, sprawności fizycznej, stanu psychicznego, poziomu wsparcia społecznego (w tym pomocy rodzinnej), sytuacji materialnej oraz warunków życia osoby starszej.
Badanie KOG prowadzone jest przez zespół składający się zawsze z:
lekarza,
pielęgniarki,
pracownika socjalnego.
W zależności od potrzeb pacjenta w zespole mogą również współdziałać:
opiekunka środowiskowa,
fizjoterapeuta,
terapeuta zajęciowy,
logopeda,
psychoterapeuta,
dietetyk,
lekarze innych specjalności (np. psychiatra, neurolog, reumatolog).