Środek cieniujący to substancja farmakologiczna wprowadzana do organizmu człowieka w celu powiększenia kontrastu obrazu struktur ciała, np. narządów (lub ich czynności).
Środek cieniujący czyli kontrast o substancja stosowana w rentgenodiagnostyce podczas badań wizualizacyjnych:
Pochłania on promieniowanie RTG w różnym stopniu w stosunku do tkanek ciała dając obraz;
Środki kontrastowe dzieli się na negatywne i pozytywne;
Mogą być podawany doustnie, dożylnie lub bezpośrednio do wizualizowanych przestrzeni.
Środki cieniujące negatywne
Mają niski współczynnik pochłaniania promieni RTG;
Zalicza się do nich:
tlen
powietrze
podtlenek azotu
dwutlenek węgla
gazy szlachetne
Stosuje się je do badań układu tętniczego, a wraz z mieszaniną środków cieniujących pozytywnie do badania przewodu pokarmowego.
Środki cieniujące pozytywnie
Bardziej pochłaniają promieniowanie X niż tkanki ciała;
Zalicza się do nich bar, jod, pierwiastki o wysokich liczbach atomowych;
Dzieli się je na rozpuszczalne i nierozpuszczalne w wodzie.
Środki cieniujące pozytywne nierozpuszczalne w wodzie:
Są to siarczan barytu i olejowe środki cieniujące;
Podawane są bezpośrednio do narządu;
Stosowane w diagnostyce układu pokarmowego, podaje się je doustnie lub doodbytniczo.
Siarczan baru (baryt)
Siarczan baru (baryt) stosowany do badań przewodu pokarmowego w postaci zawiesiny o odpowiednich wielkościach cząstek, wzbogaconej dodatkami zapobiegającymi sedymentacji i nadające pożądaną lepkość, pH, ładunek elektryczny i trwałość, decydujące o właściwym pokryciu błony śluzowej. Baryt nie wchłania się ze światła przewodu pokarmowego, dlatego jest całkowicie bezpieczny dla pacjenta.
Olejowe środki cieniujące
Olejowe środki cieniujące są mieszanina estrów etylowych.
Podawane bezpośrednio jest stosowany w sialografii, limfografii, niekiedy przy embulizacji guzów wątroby.
Środki cieniujące pozytywne rozpuszczalne w wodzie:
Hepatotropowe:
podawane doustnie lub dożylnie
mają duże powinowactwo do tkanki wątrobowej
wydzielane są do żółci
stosowane rzadko
Urotropowe:
podawane dożylnie lub bezpośrednio do narządu
wydalane są przez nerki uwidaczniając układ krwionośny, moczowy czy pokarmowy
Środki cieniujące podawane dożylnie
Należą do grupy środków rozpuszczalnych w wodzie;
Są to wodne jodowe środki cieniujące dzielące się na jonowe lub niejonowe, monomeryczne i dimeryczne;
Środki jonowe są wysokoosmolalne, a niejonowe- niskoosmolalne;
Środki jonowe są więc bardziej toksyczne i powodują reakcje niepożądane w 10% przypadków. Mogą oddziaływać na śródbłonek naczyń i powodować reakcje miejscowe oraz prowadzić do zakrzepicy;
Środki niejonowe są bezpieczniejsze, zaleca się je do podawania dożylnego;
Bezwzględnym przeciwwskazaniem do podawania środków kontrastowych zawierających jod jest jawna nadczynność tarczycy!
Jodowe środki kontrastowe wykazują działanie neurotoksyczne. To stan występowania zaburzeń czynności nerek. Objawia się on wzrostem stężenia kreatyniny w surowicy krwi o więcej niż 25% w ciągu 3 dni od podania środka kontrastowego bez wykrycia innej przyczyny;
Również z pacjentami z cukrzycą przyjmującymi metforminę wydalaną przez nerki w postaci niezmienionej należy zachować szczególną ostrożność. Kontrast powoduje kumulowanie się tego leku w organizmie co prowadzi do kwasicy metabolicznej;
Do badań rezonansu magnetycznego wykorzystuje się kontrast zawierający atom pierwiastka ziem rzadkich- gadolinu. Daje on mniejsze ryzyko wystąpienia skutków ubocznych. Jednakże jego stosowanie wiąże się z ryzykiem wystąpienia nerkopochodnego włóknienia układowego u pacjentów z zaburzeniami nerek. Naukowcy cały czas ustalają szczegółowe dane na ten temat, ponieważ informacja ta pojawiła się stosunkowo niedawno, bo w 2006r.;
NSF (nephrogenic systemic fibrosis) czyli nerkopochodne włóknienie układowe może występować od chwili podania kontrastu z gadolinem do kilku lat. Objawia się on bólem, świądem, obrzękiem, rumieniem kończyn dolnych. Z biegiem czasu skóra i tkanka podskórna stają się zgrubiałe, narządy wewnętrzne włóknieją. W ostatnim etapie dochodzi do przykurczów, kacheksji a nawet zgonu;
Do chorych u których należy podjąć środki ostrożności przy podawaniu kontrastu z gadolinem, należą osoby z przewlekłą niewydolnością nerek, dializowane, po przeszczepie wątroby lub czekające na przeszczep, do 1 r.ż.
Osoby z niezaburzoną funkcją nerek nie są zagrożone NSF.
Środki kontrastowe stosowane w ultrasonografii są bezpieczne, a reakcje niepożądane łagodne. Jedynym przeciwwskazaniem do wykonania USG z kontrastem jest ciężka niewydolność serca obejmująca III i IV st. Wg NYHA.
Czynniki ryzyka przy podaniu kontrastu i.v.:
Zła reakcja po uprzednim podaniu kontrastu
Alergia
Astma
Niewydolność układu oddechowego
Niewydolność układu krążenia
Niewydolność nerek
Niewydolnośc wątroby
Wiek do 10 lat i powyżej 65 r.ż.
Ciąża
Kontrast wykorzystywany jest najczęściej w badaniach:
tomografii komputerowej
rezonansie magnetycznym
ultrasonografii
flebografii (uwidocznienie żył)
arteriografii (uwidocznienie tętnic)
urografii (uwidocznienie układu moczowego)
fistulografii (wykrywanie ropni, przetok)
Reakcje niepożądane po podaniu kontrastu
Występują do 20 minut od podania, rzadziej po 24-48 godzinach;
Pojawiają się po pojedynczym lub kolejnym podaniu;
Na ciężkość i przebieg reakcji niepożądanych wpływ ma rodzaj, ilość i szybkość podania kontrastu;
Reakcje niepożądane dzielimy na odczyny: idiosynkratyczne i nieidiosynkratyczne.
Reakcje nieidiosynkratyczne (nieanafilaktoidalne)
Związane są ściśle z dawką, drogą podania i rodzajem środka cieniującego;
Objawiają się bólem przy podawaniu, wymiotami, zaburzeniami rytmu i funkcji serca, a także płuc.
Trzystopniowy podział ostrych reakcji niepożądanych po podaniu środka cieniującego drogą dożylną:
POWIKŁANIA LEKKIE: pokrzywka, świąd skóry, chrypka, kaszel, nudności, wymioty, nadmierna potliwość, uczucie ciepła;
POWIKŁANIA UMIARKOWANE: omdlenie, silna pokrzywka, narastające wymioty, obrzęk twarzy i krtani, skurcz oskrzeli;
POWIKŁANIA CIĘŻKIE: drgawki, obrzęk płuc, wstrząs, zatrzymanie oddechu i krążenia.
Rola zespołu terapeutycznego podczas podawania kotrastu
Rola zespołu leczniczego podczas podawania kontrastu skupia się głównie na ścisłej obserwacji zachowania i reakcji pacjenta na kontrast. Pozwala to na wczesne wykrycie reakcji niepożądanych i szybką reakcję na nie wraz z zespołem lekarskim i pielęgniarskich oraz przygotowanym wcześniej zestawem przeciwwstrząsowym i reanimacyjnym. Taki zestaw znajduje się w standardzie każdej pracowni obrazowej;
W przypadku zgłoszenia przez pacjenta jakichkolwiek reakcji niepożądanych, należy natychmiast przerwać podawanie kontrastu. Jest to pierwszy krok w zapobieganiu niebezpiecznych dla zdrowia i życia skutków;
Kolejnym krokiem jest ustalenie przez lekarza objętości płynów dożylnych, ewentualnej tlenoterapii (przepływ 3l/min) i farmakoterapii;
Jeśli wystąpiła reakcja uczuleniowa stosuje się hydrokortyzon, drgawki – diazepam, obrzęk płuc – furosemid, skurcz oskrzeli – adrenalina;
Może wystąpić konieczność wykonania czynności resuscytacyjnych;
Jak przy każdym podaniu leków drogą dożylną, tak i w przypadku podawania środków cieniujących może dojść do wynaczynienia kontrastu;
Przyczyną tego mogą być: kruchość naczyń, nieprawidłowe założenie venflonu i niesprawdzenie jego drożności;
Powikłania wynaczynienia zależą od środka cieniującego;
Może powstać zmiana zapalna czy martwica okolicznych tkanek.
Źródła:
1. Cavanaugh B.M. (red.): Badania laboratoryjne i obrazowe dla pielęgniarek. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
2. Pruszyński B. (red.): Radiologia – diagnostyka obrazowa, Rtg, TK, USG, MR i medycyna nuklearna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
3. https://pl.freepik.com/premium-zdjecie/przeznaczone-do-walki-radioelektronicznej-butelki-wtrysku-leku-dawki-fiolki-szczepionki-przeciw-grypie-lub-odry-i-strzykawki-z-igla-do-strzalu-dziecka-szczepienia_4572229.htm#page=2&query=fiolki&position=12
Zobacz również:
>>> Naczyniowe badania radiologiczne (badania angiograficzne): rodzaje oraz przygotowanie
>>> Urografia: wskazania i przeciwwskazania oraz postępowanie w czasie i po badaniu
>>> Cholangiografia i cholangiocystografia: wskazania oraz przygotowanie pacjenta do badania
>>> Przygotowanie pacjenta do badania RTG jelita cienkiego i grubego z podaniem środka cieniującego doustnie lub doodbytniczo ze strony personelu medycznego